Türkiye’de parti kapatma yetkisi Anayasa Mahkemesi’nde. BaÅŸvuru sonrası davanın kabul edilip edilmemesi hakkında karar verecek olan AYM’nin tüm bu süreç için bir zaman kısıtlaması yok.
Anayasa’ya göre Anayasa Mahkemesi tarafından “Bir siyasî partinin tüzüğü ve programının 68. maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir.” Anayasa Mahkemesi temelli kapatma yerine “Siyasî partinin devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir.”
68. Maddenin dördüncü fıkrasına göre “Siyasî partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eÅŸitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliÄŸine, demokratik ve lâik cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleÅŸtirmeyi amaçlayamaz; suç iÅŸlenmesini teÅŸvik edemez.”
1961 Anayasası’na göre de benzer gerekçelerle kapatılan beÅŸ parti var. Bunlardan birisi, 1969 seçimlerinde Konya’dan bağımsız olarak parlamentoya giren Necmettin Erbakan ve 17 arkadaşı tarafından kurulan Milli Nizam Partisi’ydi. 1970’te kurulan parti, bir buçuk yıl bile yaÅŸamadan 1971’de kapatıldı.
1980 darbesi sonrası ise CHP ve MHP dahil birçok partinin faaliyetleri yasaklandı. Bu iki parti askeri yönetim dönemi sonrası yeniden kurulup zaman içinde eski isimlerini alırken, Milli Nizam Partisi yerine 1972’de kurulan ve oy oranını bir seçimde yüzde 12’ye kadar çıkararak üç kez iktidar ortağı da olan Milli Selamet Partisi’nin ardılı ise Refah Partisi olarak 1983’te kuruldu.
1982 Anayasası’na göre Türkiye’de 21 siyasi parti kapatıldı. Bunlardan bir kısmı yüzde 10 seçim barajını geçen ya da yüzde beÅŸin üzerinde oy alan Ä°slami eÄŸilimli partiler ile çoÄŸunlukla Kürt nüfusun oy verdiÄŸi siyasi partilerdi.
REFAH PARTÄ°SÄ° – 1998
Türkiye’de 28 Haziran 1996’da Refah Partisi (RP) ile DoÄŸru Yol Partisi’nin (DYP) Necmettin Erbakan baÅŸbakanlığında kurduÄŸu koalisyon hükümeti gerginliÄŸin artmasına neden oldu.
28 Åžubat 1997’deki dokuz saat süren Milli Güvenlik Kurulu toplantının sonunda yayımlanan bildiride laikliÄŸin Türkiye’de demokrasi ve hukukun teminatı olduÄŸu vurgulanırken, hükümetten aralarında sekiz yıllık kesintisiz eÄŸitime geçilmesi, tarikatlara baÄŸlı okulların Milli EÄŸitim Bakanlığı’na devredilmesi, Kuran kurslarının denetlenmesi ve kılık-kıyafet kanunun uyulmasını da içeren bir dizi eylemi hayata geçirmesi istendi.
Bu toplantıdan birkaç ay sonra RP hakkında “laiklik karşıtı eylemlerin odağı olduÄŸu” gerekçesiyle kapatma davası açıldı. Erbakan istifasını sunmuÅŸ olsa da 1998’de parti kapatıldı.
O dönem Recep Tayyip ErdoÄŸan da Refah Partisi’nden Ä°stanbul BüyükÅŸehir Belediye BaÅŸkanı seçilmiÅŸti.
FAZÄ°LET PARTÄ°SÄ° – 2003
Refah Partisi kapatılmaya yakın, devamı niteliÄŸinde Fazilet Partisi kuruldu. Böylece Refah Partisi’nin kapatılmasıyla bağımsız kalan 150 kadar milletvekili Fazilet Partisi’ne geçti.
18 Nisan 1999 seçimlerinde yüzde 15’in üzerinde oy alarak 111 milletvekili çıkaran Fazilet Partisi’nin Ä°stanbul milletvekili Merve Kavakçı, TBMM’deki yemin töreni sırasında genel kurula başörtüsüyle çıkınca büyük tartışmalar yaÅŸandı. Nihayetinde Yargıtay Cumhuriyet BaÅŸsavcısı Vural SavaÅŸ, 7 Mayıs 1999’da partiye kapatma davası açtı.
Fazilet Partisi 22 Haziran 2001’de kapatıldığında, parti içinde “gelenekçi” ve “yenilikçi” tartışması yaÅŸanıyordu.
AKP – 2008
Kendisini “gelenekçi” olarak tanımlayan ekip aynı yıl Saadet Partisi’ni kurarken “yenilikçi” olarak tanımlayan ekip de Recep Tayyip ErdoÄŸan’ın liderliÄŸinde Adalet ve Kalkınma Partisi’ni kurdu. Parti, girdiÄŸi ilk seçimde 11 milyona yakın oy alarak yüzde 34,2 oy oranına ulaÅŸtı ve tek başına iktidara geldi. 19 yıldır da iktidarda.
2008 yılında AKP’ye de Yargıtay Cumhuriyet BaÅŸsavcısı Abdurrahman Yalçınkaya tarafından “laikliÄŸe aykırı eylemlerin odağı durumuna geldiÄŸi” gerekçesiyle kapatma davası açıldı. Birkaç ay içinde AYM kararı açıklandı. Buna göre 10 üyeden altısı kapatılması yönünde oy kullanmış; yeterli çoÄŸunluÄŸa ulaşılmamıştı. Nihayetinde partinin hazine gelirlerinin yarısının kesilmesine karar verildi.
Bu tarihten sonra girdiÄŸi 2011 genel seçiminde parti, yüzde 49,8 oy alarak TBMM’de 327 sandalye kazandı.
AKP’li isimlerden o dönemden sonra parti kapatmalarına karşı olduklarına dair çok sayıda açıklama yapıldı. 2010 ve 2015’te parti kapatmayı zorlaÅŸtıran bazı düzenlemeler de AKP’nin öncülüğünde getirildi.
HALKIN EMEK PARTÄ°SÄ° – 1993
Türkiye’de kapatma davalarından en fazla etkilenen siyasi çizgideki partiler ise 1990’da kurulan Halkın Emek Partisi (HEP) ve devamında kurulanlar oldu.
Aralarında Ahmet Türk’ün de olduÄŸu siyasetçiler tarafından kurulan parti, 1991 seçimlerinde yüzde 10 seçim barajını aÅŸamayacağını öngörerek Sosyal demokrat Halkçı Parti (SHP) listesinden 21 kiÅŸiyi TBMM’ye soktu. Ardından Hatip Dicle, Sedat YurtdaÅŸ, Leyla Zana, Sırrı Sakık ve Orhan DoÄŸan gibi isimlerin de aralarında bulunduÄŸu bu 21 vekil, HEP’e geçti. Ancak Kasım 1991’de TBMM’deki yemin töreninde Leyla Zana’nın Kürtçe konuÅŸması tartışmalara yol açtı.
3 Temmuz 1992’de Yargıtay Cumhuriyet BaÅŸsavcılığı tarafından “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozma amacını taşımak” ve “yasaya aykırı siyasi faaliyetlerin mihrakı olmak” gerekçesiyle kapatma davası açılan parti, 1993’te kapatıldı.
DEMOKRAT PARTÄ°SÄ° – 1994
Kürt siyasi hareketinin ilk partisi kabul edilen HEP’in ardından, bağımsız kalan ve yasaklanmayan 18 milletvekili, partinin kapatılma ihtimaline karşı kurulan Demokrasi Partisi’ne geçti.
3 Mart 1994’de aralarında Leyla Zana, Hatip Dicle, Ahmet Türk, Sırrı Sakık, Orhan DoÄŸan’ın da bulunduÄŸu çok sayıdaki Demokrasi Partisi (DEP) milletvekilinin Meclis’te dokunulmazlığı kaldırıldı ve 17 Mart 1994’te tutuklandılar.
Aralarında Sırrı Sakık’ın da bulunduÄŸu bazı milletvekilleri bir süre Meclis’te kalarak, direndi, ancak bir süre sonra Meclis’ten çıkarılarak tutuklandılar. 2007’de yaÅŸamını yitiren Orhan DoÄŸan’ın Meclis kapısı önünde başına bastırılarak polis aracına bindirilmesi ise yıllarca konuÅŸulan görüntüler arasında yer aldı.
Parti, bu olayların ardından Haziran 1994’te kapatıldı.
HALKIN DEMOKRASÄ° PARTÄ°SÄ° – 2003
Yine DEP’in kapatılması ihtimaline karşı 1994’te kurulan Halkın Demokrasi Partisi (HADEP) 1995 seçimlerinde 1 milyon 171 bin 623 oy aldı.
1999 genel seçimlerinde ise parti 1 milyon 482 bin 196 oyla, toplam oyların yüzde 4,75’ini alarak seçim barajını geçemedi. Ancak GüneydoÄŸu ve DoÄŸu Anadolu Bölgesi’nde bulunan 11 ilde birinci parti çıktı. Aynı yıl yapılan yerel seçimde de yedisi il olmak üzere 37 belediye baÅŸkanlığı kazandı.
Mart 2003’te “yasa dışı faaliyetlerin merkezi” olduÄŸu gerekçesi ile kapatılan partinin 46 üyesine de beÅŸ yıl siyasi yasak getirildi.
Henüz HADEP kapatılmadan kurulan Demokratik Halk Partisi’nde (DEHAP) siyasete devam eden partililer, 2002 seçimlerinde 2 milyona yakın oy alarak oy oranını yüzde 6,21’e yükseltti.
Parti 2005’te kendisini feshederek aynı yıl kurulan Demokratik Toplum Partisi’ne katıldı.
DEMOKRATÄ°K TOPLUM PARTÄ°SÄ° – 2009
Ahmet Türk, Leyla Zana, Orhan DoÄŸan ve Aysel TuÄŸluk tarafından kurulan Demokratik Toplum Partisi (DTP), Türkiye’de ilk kez eÅŸ baÅŸkanlık sistemini uygulayan siyasi parti oldu. Avrupa Sosyalist Partisi’nde de gözlemci statüsündeydi.
2007 genel seçimlerine yine barajı aÅŸamama öngörüsüyle bağımsız aday olarak katılan 21 siyasetçi, TBMM’ye girdikten sonra DTP’ye katıldı ve partinin ilk kez meclis grubu oldu.
2009’daki yerel seçimde bu kez sekiz il belediye baÅŸkanlığı alan DTP, 2 milyon 200 binin üzerinde oy aldı, oy oranı da yüzde 5,70 oldu.
Ancak bu sırada kapatma davası sürüyordu.
DTP Van Ä°l BaÅŸkanı Veysi Dilekçi’nin 2007’de yaptığı bir konuÅŸmada “PKK, bu ülkenin bir gerçeÄŸidir, bunu kabul etmek zorundayız. Bizim PKK ile organik deÄŸil, duygusal bağımız var.” ifadeleri sonrası aynı yıl kapatma davası açıldı.
Parti 11 Aralık 2009’da kapatıldı. 37 kiÅŸiye beÅŸer yıl siyasi yasak getirilirken Ahmet Türk ve Aysel TuÄŸluk’un milletvekillikleri düşürüldü.
DTP, Türkiye’de bugüne kadar kapatılan, TBMM’ye girmiÅŸ son parti oldu. Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılan son üç parti Fazilet Partisi (2001), HADEP (2003) ve DTP oldu.
DTP’nin yerine kurulan Barış ve Demokrasi Partisi üyeleri, 2011 genel seçimine bağımsız aday olarak girdi. Bu ÅŸekilde seçime giren ve toplam oyların yüzde 6,5’inden fazlasını alan, aralarında Hatip Dicle, Leyla Zana, Sebahat Tuncel, Gültan Kışanak ve ErtuÄŸrul Kürkçü’nün de olduÄŸu 36 milletvekili, sonradan BDP’ye katıldı.
Parti, 2014 yerel seçiminde de 10 il belediyesini kazandı. Ahmet Türk de, bağımsız olarak girdiği seçimde Mardin Büyükşehir Belediye Başkanı seçildi.
HALKLARIN DEMOKRATÄ°K PARTÄ°SÄ° – 2021
2014’te Halkların Demokratik Partisi (HDP) adını alan parti, 2015 genel seçimlerine ilk kez parti olarak girdi ve oyların yüzde 13,1’ini alarak seçim barajını geçti; 80 milletvekili çıkardı.
Partinin eÅŸ genel baÅŸkanları Selahattin DemirtaÅŸ ve Figen YüksekdaÄŸ, Kasım 2016’dan bu yana tutuklu.
2018 genel seçimlerinde oy oranı yüzde 11,7’ye düşen ve 67 milletvekili çıkaran parti için, 17 Mart 2021’de Yargıtay Cumhuriyet BaÅŸsavcılığı tarafından kapatma davası açıldı. Dava için Anayasa Mahkemesi’ne baÅŸvurulduÄŸunda, istifa, milletvekilliÄŸi düşürülmesi ve ayrılmalar sonrası 55 milletvekili kalmıştı.
2013-2015 yılları arası PKK ile süren çözüm sürecinin bitiÅŸi sonrası, partiye sıklıkla PKK ile baÄŸlantılı olduÄŸu gerekçesiyle “terör örgütlerine yardım” suçlaması yapıldı.
MHP Genel BaÅŸkanı Devlet Bahçeli, bir süredir kapatma tartışmaları süren parti için Aralık 2020’de “HDP’nin kapısına açılmamak üzere kilit vurulmalıdır. Bu terör ve bölücülük yatağı kapatılmalıdır” açıklaması yaptığında CumhurbaÅŸkanı ErdoÄŸan, “Bu konuda en çok bizim aÄŸzımız yandı. Parti kapatmayı AK Parti zorlaÅŸtırdı. Bu bizim kararımız zaten. Parti kapatmak yerine, kiÅŸiler üzerinden bir ceza verilecekse verilmelidir” demiÅŸti.
BBC Türkçe
